Bu dünyâya getirilmemizden maksad, Allahü teâlânın ma'rifetini elde etmekdir. Ma'rifet iki nev'dir. Birincisi, fen yolu ile, ya'nî nazar ve istidlâl [düşünmek] ile hâsıl olur. Bunu, islâm âlimleri bildirdi. İkincisi, keşf ve şühûd ile, [kalbde] hâsıl olur. Bu, tesavvuf erbâbından [Evliyâdan] gelir. Birincisi, ilm olup, akl ve fikr ile hâsıl olur. İkincisi, hâl olup kendindedir. Birincisi, Ârifi yok etmez. İkincisi, yok eder. Çünki, bu ma'rifet, ma'rûfda yok olmakdır.

Kurb, bilinen hareket değildir,
Kurb-ı Hak, varlıkdan kurtulmakdır!

Birincisi, ilm-i husûlîdir. Etrâflı anlamakdır. İkincisi, idrâki basît olup, etrâfı yokdur. Çünki, burada hâzır olan Hakdır. İnsân, fânî [yok] olmuşdur. Birincide nefs, inkâr etmekdedir. Çünki nefs ve kötü sıfatları mevcûddur. Onun inâdı ve arzûları yok olmamışdır. Taşkınlıkdan ve azgınlıkdan kurtulamamışdır. Îmân varsa, görünüşdedir. Ameller, ibâdetler şekldedir. Nefs, küfründe devâm etmekde, Mevlâsına [Sâhibine] düşmanlıkdadır. Hadîs-i kudsîde, (Nefsini, düşmanın bil! Çünki o, bana düşmandır)  buyuruldu. Bu ma'rifete (Îmân-ı mecâzî)  denildi. Bu îmân yok olabilir. İkinci ma'rifetde, insan yok olduğu için, nefs îmâna gelmişdir. Bu ma'rifet [îmân] yok olmaz. Buna (Îmân-ı hakîkî)  denir. Ameller de, hakîkî olur. Hadîs-i şerîfde, (Yâ Rabbî! Senden, sonu küfr olmıyan îmân istiyorum)  buyuruldu. Nisâ sûresinin 136. cı (Ey îmân edenler! Allaha ve Resûlüne îmân ediniz!)  âyetinde, bu îmâna işâret edilmekdedir. İmâm-ı Ahmed ibni Hanbel[1], ilmde ve ictihâdda en yüksek derecede olduğu hâlde, Bişr-i Hâfînin kapısına giderek, bu ma'rifete tâlib oldu. Sebebi soruldukda, o Hak teâlâya benden dahâ çok ârifdir dedi. Ebû Hanîfe Nu'mân-ı Kûfî "rahmetullahi aleyh"[2], ömrünün son iki senesinde, ictihâdı bırakarak, uzlet eyledi. Vefâtından sonra, rü'yâda, (Son iki sene olmasaydı, Nu'mân helâk olurdu) dedi. Uzletinin sebebi, bu ma'rifeti temâmlamak idi. Bu ma'rifetin netîcesi olan, îmânın kemâline kavuşmak idi. Yoksa, ilmde ve amelde, derecesi çok yüksek idi. Hiçbir amel, ictihâd derecesine ulaşamaz. Hiçbir ibâdet, ders vermek makâmına varamaz. Amellerin kemâli, îmânın kemâline bağlıdır. İbâdetlerin nûrâniyyeti, ihlâsın mikdârına bağlıdır. Îmânın kemâli ve ihlâsın mikdârı da, ma'rifete bağlıdır. Bu ma'rifet ve îmân-ı hakîkî fenâya ve ölmeden evvel nefsin ölmesine bağlı olduğu için, fenâsı çok olanın, îmânı kâmil olur. Bunun için, Sıddîk-ı ekberin îmânı, bu ümmetin îmânları toplamından fazla oldu. Hadîs-i şerîfde, (Ebû Bekrin îmânı, ümmetimin îmânı ile dartılsa, Ebû Bekrin îmânı fazla gelir)  buyuruldu. Çünki, fenâda, benzeri yok idi. Hadîs-i şerîfde, (Yürüyen ölü görmek isterseniz, Ebû Kuhâfenin oğlunu görünüz!)  buyuruldu. Ebû Bekrin fenâya misâl gösterilmesi, fenâdaki kemâline delîldir. Çünki, Eshâb-ı kirâmın hepsinde fenâ hâsıl olmuşdur. Bu ma'rifet kimde hâsıl olursa, müjdeler olsun! Nerde bulunursa, oraya koşmalıdır. Ne yazık ki, aranılması lâzım olan terk ediliyor. Tahrîbi emr olunan, ta'mîr ediliyor. Kıyâmet günü, hangi yüz ve hangi özr ile hesâb verilecek?